Sebahattin Karaca

Sırtına söve taşları sarılmış hayvanlar inşaatların yolunu tutar; çiftçiler ise bağ, bahçe tarla ve zeytinlikten topladıkları hasatları evlerine götürürlerdi.

Ayrıca bir de develi tüccarlar vardı. Onlar da kuzeyden gelip güneye giderken ya da güneyden gelip kuzeye giderken Foça ve Yenifoça’ya uğramadan geçmezlerdi. Satılmak üzere sırtı ürün yüklü develer 115 no’lu sokaktan geçerek, şimdi Cumhuriyet Meydanı olan alandaki, asırlar boyu varlığını sürdüren çarşıya getirilirdi. Hayvanlar ise (şimdi Turizm Müdürlüğü’nün bitişiğindeki WC’nin bulunduğu yerde) Ahmet Ağanın Hanına bırakılır, handa hayvanlara yem verilir, isteyenin ise hayvanına nal takılırdı. Mevcut iki hamamın ziyaretçileri sadece uzak yoldan gelen yolcular değildi. O dönem gençlerinin en büyük eğlencesi, şarkılı türkülü hamam ziyaretleriydi. Hamam, Foça’da kent kültürünün aynasıydı. Manisa, Menemen, İzmir’den gelen mallar Foça’ya yüksek yaylı at arabası ve develerin sırtında Gediz’in sığ yerlerinden geçerek Ilıpınar’a ulaştırılırdı. Yol kenarındaki çeşmenin başında verilen moladan sonra, şimdi yerinde yeller esen ancak o zamanlar Foça’nın en büyük köyü olan Şehr-Kebir (Işıklar) içinden Bağlararası’ndan (Eski Bağarası’ndan önceki Bağlararası diye anılan Foça’nın arka bahçesi olan mevki, halk arasında Camili Mağra, daha da açıkçası “Camili Mera”) Pers Mezar Anıtı önünden Söğütcük’e (Açık Tarım Ceza Evi’nin bulunduğu alan), oradan Hacı Liman’a ve en nihayet Yeni Mezarlık yolundan tepe aşılarak Eski Su Deposu’nun yanından kıvrılarak (Atatürk Mahallesi 99. sokaktan) Büyükdeniz Çarşısı’na ulaşılırdı.

60 öncesi çarşı

Kamyonların çok nadir olduğu dönemde haftada 2-3 kere olmak üzere İzmir’den un, gıda, sebze, meyve ve daha pek çok şey “Tayyar”, “Uşak” veya “Mudanya” vapurlarıyla Uzunada, Karaburun üzerinden Büyükdeniz’deki limana getirilirdi. Vapurlarda en çok esnaflar taşımacılık yapardı. İçlerinden bazıları vapurun İzmir’den hareket etmesiyle birlikte başlardı içmeye. Foça’ya gelindiğinde önce, ayakta duramayacak kadar sallananlar sarhoşlar, vapurun vinciyle indirilirdi. Ardından getirdikleri ürünler vinçe konulurdu. Vinç ile Büyükdeniz Limanı’na indirilen başta un çuvalları olmak üzere tüm gıda ve diğer ürünler, meşin kaplı arka yastığı olan hamal semeri donanımlı hamallar marifetiyle dükkanlara dağıtılırdı. Bir çuval unun, Küçükdeniz’deki Behlül Fırını’na taşıma ücreti 15 kuruştu. (900 gram ekmeğin 30 kuruş olduğu yıllar)

Büyükdeniz Çarşısı, sosyal yaşam için Foça’nın her şeyiydi. Türk, Rum, Yahudi, Cenevizli esnafların, tüccarların birbirini ötekileştirmeden, kardeşlik içinde bir arada yaşadığı yerdi. İbadetlerini herkes kendi inancına göre Büyükdeniz’deki Camilerde, Kiliselerde, Sinagogda yapardı.

1913 Foça haritası

Hükümet Konağı, Adliye, Cezaevi, Askerlik Şubesi, PTT Binası, Belediye, Liman Müdürlüğü, Sağlık İşleri Müdürlüğü, Gümrük Müdürlüğü, Jandarma, Maliye olmak üzere kamu binalarının tamamı Büyükdeniz’in sahilinde bulunuyordu. Ziraat Bankası ilk defa İz-Su’nun karşısında açıldı. Binaların en büyük olanları da deniz kıyısında bulunan iki adet tuz deposuydu. Birisi yıkıldı; önce otobüs durağı, sonra Kaymakam Lojmanı, Jandarma binası ve geri kalan kısmı ise (Şimdiki Konyalı) Belediye’ye tahsis edildi. Diğeri de aynı sonu yaşadı. Yıkılan ikinci tuz deposunun yerine Yeni Kaymakamlık binası, Tekel Deposu (Şimdiki Emniyet Müdürlüğü) yapıldı.

Resmi Bayramlar Celile Hanım Köşkü’nün önünde yapılırdı. Taksi durağının bulunduğu alanda 1 Rum, 1 Türk okulunda çocuklar eğitiliyordu. Otobüs durağı Konyalının yerindeydi. Bir akşam, bir de sabah sefer yaparlar, mahalle aralarından yolcu alır yolcu indirirlerdi.

Halil Ağa Kıraathanesi

Çarşının en ağır esnaf abilerinden birisi Halil Ağa idi. Gramofonlu, taş plaklı nargile kıraathanesi işletirdi. Halil ağanın üç oğlu vardı. Hasan Basri, Mehmet Tevfik, Hüseyin Cavit bakkaliye, manifatura, fırın işletmeciliği yaparlardı. Ekrem’in meyhane, Muhittin’in lokanta, Ahçı Mustafa’nın mekanı, İsmail Yirmibeşoğlu kıraathanesi ve aynı zamanda fotoğrafhanesi, Foto İdris Çapcı, Nazım Söylemezoğlu (önce bakkal, ardından ilk gazete bayiliği, ilk Singer dikiş makinaları bayiliği, ilk Arçelik bayiliği), Kaymaklı ballı yoğurdu ile meşhur Etem Mete, Hasan Aksoy (Bakkal), Semerci Hüseyin, İsmetpaşa mahallesinin en uzun süre muhtarlığını yapan Bakkal Mahmut Irmak, Bakkal Halil Özel, Marangoz Hüseyin, Demirci Çelekut Hüseyin, 115 sokağın diğer ucunda bulunan önce Bakkal ve Manifaturacı, sonra zeytinyağı tüccarı Cemil Midilli, Mehmet Sopalı, çarşıya bir dönem hayat verdiler.

Çarşı içinde bulunan evlerinde huzur içinde yaşayan Mukaddes Hanım, Niyazi dede, İsmet İnönü’nün süt kardeşi olan Molla Ayşe, çarşının sevimli ve saygılı insanlarıydı.

Hayatın çarkları burada döner, her şey burada yaşanırdı. O yıllarda şimdiki meydanda bulunan ve asırlardır Foça’nın mihenk taşı olarak Foça’da yaşama renk katan Foça taşından yapılmış dükkanlar “meydan” yapılma gerekçesiyle kamulaştırıldı ve yıkıldı.

Meydanlar, şehirler için elbette vazgeçilmezdir. Ve şehirlerde meydan için her daim çok seçenek vardır. Bu çok doğrudur. Ancak öteki doğru, daha önemlidir. Meydan için bile olsa, tarihi doku ve tarihi değeri olan, nitelikli taş işçiliği ile yapılmış okul, han, hamam, dükkân ve diğer binalar yıkılmamalıydı. Hele hele tuz depoları hiç yıkılmamalıydı. Restore edilmeli, başka bir şekilde (Müze, salon, sinema, tiyatro ya da turistik işletmeler olarak) değerlendirilmeliydi. Mesela Atatürk Anıtı’ndan Fatih Camii’ne giderken sağda bulunan boşluktaki, Foçalı Molla Ayşe’nin annesinden süt içtiği ve Molla Ayşe’nin süt kardeşi olduğu bilinen İsmet İnönü’nün kısa da olsa bebekliğini yaşadığı ev hiç ama hiç yıkılmamalıydı. Aksine İnönü Müzesi olarak Foça’ya kazandırılmalıydı. Umarım eski yanlışlardan ders alınır ve Foça’da benzer olaylar bir daha yaşamaz.

Kent bilinci kentin tarihine sahip çıkmakla başlar.

1946 – 50

1953 Tören

Eski Çarşı 115 Sokak

Kaan Otel önü eski okul binası

Mine Erduran’dan Büyükdeniz

Postacı Mümin Dilme

Kaynak Kişiler:
– Ali Kaya
– Süleyman Ege
– Mahmut Irmak
– Nalan Karaca