Sebahattin Karaca

Belediyenin içinde bulunduğu kısır bütçe elini kolunu bağlıyordu. İller Bankasına gitti. Durumu anlattı. Biraz kredi almayı başardı. Bulduğu kredi ile yaptıracağı evlerin sayısı, ihtiyaca yeterli değildi. Bunun üzerine İktidarın kapısını çaldı, derdini anlattı ve Foça’ya eli boş dönmedi.

İller Bankası’ndan temin ettiği kredi ve Hükümetten de aldığı yardım ile İngiliz Burnu’na giderken yolun sağ tarafında deprem evleri yapabilmenin ön hazırlıklarını bitirdi. Tam işbaşı yapacağı temel atacağı sırada, bu defa 27 Mayıs 1960 Askeri İhtilali olunca Başkan Mustafa Konuk görevden alındı. Durum en çok evi yıkılan mağdurları ve görevden alınan Mustafa Konuk’u üzdü.

Belediye Başkanlığı’na önce Foça Askerlik Şubesi Başkanı Yarbay Mehmet Salman getirildi. Mehmet Salman Belediye Başkanı olarak belediye personeline çok iyi davrandı. Kimseyi işten çıkarmadı. Belediye Muhasibi Süleyman Ege’ye de çok geniş yetkiler verdi.

Kendisinden sonra gelen sivil kaymakamlardan Esat Ölçer, Şerafettin Kaya, Hüsnü Tüzün kısa aralıklarla hem kaymakamlık hem de Belediye Başkanlığı görevini yürüttüler.

Yeni proje

Ve Nihayet Mustafa Necati Umurca geldi.

Eşi öğretmendi. Kendisi hem Kaymakam hem de Belediye Başkanı olarak Foça’ya atandı. Adı Mustafa Necati Umurca idi. İlk işi eski başkanı Mustafa Konuk tarafından finansmanı bulunmuş, hazırlığı bitirilmiş deprem evlerinin yapımına el atmak oldu. Anahtar teslimi öngörülmüş işin tamamı en uygun teklif ile gelen Mükerrem Usta’ya verildi. Evler kısa sürede tamamlandı, ihtiyaç sahiplerine teslim edildi.

Deprem evleri için temin edilen paranın bir kısmı arttı. Kaymakamlık ve Belediye Başkanlığı gibi iki önemli görevi yürüten Mustafa Necati Umurca, deprem evlerinden artan para ile Beş Kapılar’dan Kybele Tapınağı’na kadar olan bölümde yol yapmaya karar verdi.

O yıllarda bu iki nokta arasında deniz kıyısında yol ve geçiş yoktu. Deniz, surların dibine kadar gelirdi. Hele rüzgârlı zamanlarda dalga, Sur duvarlarına çarptığında, sular iki insan boyu yükselirdi. Yaya olarak bile geçebilmek mümkün değildi. Buraya bir yol yapılmalıydı. Bu yol, pek çok bakımdan Foça’ya ayrı bir güzellik katacak aynı zamanda da katma değer sağlayacaktı. Şimdilerde Aşıklar Yolu olarak bilinen yolu yapmaya karar verdiği andan itibaren Kaymakamı korkulu bir düşünce sardı. Ya altından kalkamazsam diye kara kara düşünmeye başlamıştı. Düşünce güzeldi ama hesaba göre işin tamamını yapmaya eldeki para asla yetmezdi. Bu birinci gerçekti. İkinci gerçek ise, malzeme taşımak için Belediyenin ne kamyonu ne de şoförü vardı. Kısaca her şey aleyhteydi. Üstelik çalışma alanı ise bol rüzgârlı, soğuk ve dalgalıydı.

Lakin bu fikirden vazgeçmeyi de kendine yakıştıramıyordu. Kolları sıvadı. O dönem yardımcı muhasip olan Süleyman Ege’yi yanına aldı. Foça’nın eşrafını ve esnaflarını tek tek ziyaret etti. Düşüncesini anlattı. Projeye maddi veya ayni yardım topladı.

Ne var ki deprem evlerinden artan para ve halktan toplanan yardımlarla yolun yarısı bile yapılamazdı. Yapılan hesaplar buna gösteriyordu.

Yeni proje 2

O gece gözünü uyku tutmadı.

İzmir Valisi’ne gitmeyi düşünüyordu ama ya vali “neden boyundan büyük işlere girişiyorsun” derse ne yapardı. Sabaha doğru kararını verdi. Valinin ne diyeceği de artık pek umurunda değildi. Sabah erkenden Süleyman Ege’yi de yanına aldı. Zamanın İzmir Valisi Burhanettin Uluç Paşa’nın huzuruna çıkığında kendinden ve projesinden daha emindi.

Durumu enine boyuna içini dökercesine anlatan Kaymakam oturduğu koltukta geriye doğru yaslanarak derin bir nefes aldı. Şimdi söz valideydi.

Vali Paşa, neden boyundan büyük işlere karışıyorsun demedi ama “aferin Mustafa bey, iyi şeyler düşünmüşsün. Buraya kadar güzel, lakin şu an ben sana en fazla bir kamyon veririm. Şoför ve mazota karışmam” deyince, Kaymakam’a “Sağ olun paşam, biz gerisini hallederiz” demek düştü. Valinin emriyle aynı gün Köy Hizmetleri (Nafa) İzmir İl Müdürlüğü’nden 2. Dünya Savaşı’ndan kalma eski bir kamyonu teslim alan Kaymakam, direksiyonun başına geçti. Yanına da Süleyman Ege’yi alarak vurdu kamyonu Foça’nın stabilize toprak yollarına. Yol boyu işin altından nasıl kalkabileceklerini konuştular. Foça’ya geldiklerinde gün batıyordu. Eski kamyon ile geldikleri tozlu topraklı yolda yorulmuşlardı. O gece iyi uyudular.

İşin nasıl yapılacağı konusunda deprem evleri inşaatlarını yapan Mükerrem Usta ve o yılların tanınmış inşaat ustalarından olan (Üstün Çağlar’ın babası) İbrahim Çağlar ile bir dizi görüşmeler yapıldı. Mükerrem Usta, “Çam ağacından kazıklar çakın. Bende kalıplık tahta vereyim. Denizin ve havanın durumuna göre haftada üçer- beşer metre yaparsınız” dedi.

İbrahim Çağlar Usta da, “yanıma belediyenin park bahçe işine bakan İbrahim Çalışkan’ı (Ulop İbrahim) verirseniz, ben de bu işi yaparım” dedi. İki İbrahim bir araya geldikten sonra kısa sürede en yakın ormana girdiler birkaç gün içinde çam ağaçlarından 40-50 adet kazık yaptılar. O yıllarda en yakın orman ise eski yoldan İzmir’e giderken sol tarafındaydı. 1985 yılında yandı kül oldu. Havaların iyi olduğu günlerde karşılıklı olarak 8-10 kazık çakılıyor, payanda ile destekleniyor, ertesi gün de kalıp yapılıyordu. Bazen rüzgâr ve dalgadan dolayı günlerce iş yapamıyorlardı.

Bu arada aynı anda Kaymakam ve Belediye Başkanı olan Mustafa Necati Umurca, becerikliliği ve tatlı dili ile Çimentaş’dan iş bitene kadar %50 indirimli çimento almayı başarmıştı. Hiçbir şeyden gocunmadan, yüksünmeden eski püskü kamyona biner her defasında da muhasip Süleyman Ege’yi yanına alır, Çimentaş’ın yolunu tutardı. Çimento dolu kamyonla aynı gün geri dönerdi.

Betonların deniz kumu ile yapılmasına şiddetle karşıydı. Kum lazım olduğunda her iki İbrahim ile birlikte Arpa deresinden, bazen de Bucak deresinden kamyona çekebileceği kadar kum yükletirdi. Bazen de “yoruldunuz verin şu küreği” der, kendi de kürek sallardı.

Yolun istinat duvarı, hava muhalefeti ve mevcut imkanlar dahilinde yaklaşık bir yılda tamamlandı. Ardından dolgu işleri başladı. Öğrenciler başta olmak üzere vatandaşların da yardımıyla Kale içindeki yıkılmış ve viran olmuş evlerin taşları surlara kadar taşındı ve taşlar surların üzerinden aşağıya atılmak suretiyle dolgu işi sürdürüldü. Öte yandan Foça’da bulunan 3-5 at arabacı ile anlaşma yapıldı. Arabacılar, sefer başı aldığı 60-70 kuruşa Kale içindeki yıkılmış evlerin taşlarını toplar alana döker, dolgu işine katkıda bulunurlardı. Aynı arabaların yakın derelerden dere kumu getirdiği de olurdu.

Yolun yapıldığı sırada Belediye Zabıta Memuru olan Hüseyin Erdinç’in de çalışanların yanında olması ve onları motive etmesi, eksik noksan malzemelerini temini bakımından özverili emeklerinden dolayı hakkını teslim etmek gerekir.

Aradan üç tane on sene geçti. O günün belediye yönetimi yolun adının “Aşıklar Yolu” olmasını kararlaştırdı.

Yeni kimliğine kavuşan yol, 2010 yıllarına kadar Foça’nın vazgeçilmez yürüme, oturma, dinlenme bölgesiydi. Yol üstünde kafeler, restoranlar, çocuk oyun alanları banklar bulunmaktaydı.

Kybele Köprüsü

Birkaç sene sonra ise, bu defa Liman Restoran bitişiğindeki Kybele Tapınağı’nın bulunduğu alanda yapılan çalışma ile Kybele bölgesi civarındaki yolun tüm malzemeleri kaldırıldı. Köprü yapıldı. Böylece deniz suyunun tekrar surların dibine kadar gelmesi sağlandı. Böylece Kybele bölgesi kısmen eski kimliğine yeniden kavuşturuldu. Aziz Kocaoğlu’nun finansal desteği ile iş bu defa surlar kazı başkanlığı denetiminde onarıldı. Yolun surlara olan bitişik bölümleri temizlendi. Surlardan 3 metre uzaklaştırılan yol daraldı. Eski özelliğini tamamen yitirmedi ama rağbet görmekten de geri düşmesi engellenemedi. Şimdilerde İBB Başkanı Tunç Soyer’in verdiği destekle yeniden projelendirilmesi gündemde iken ben derim ki; önce fikir babası Mustafa Necati Umurca’yı hatırlayalım.

Yeni proje içinde uygun olan bir yere hiç olmazsa bilgilendirme panosu koyalım. Çünkü bu türden düzgün ve çalışkan insanlar kolay yetişmiyor ya da çok nadir çıkıyor. 1960’lı yıllarda Belediyenin meteliğe kurşun attığı bir zamanda, yolun ilk planlamasından bitiş anına kadar, her bir metre karesinde aklı, fikri, zikri, cesareti, gayreti ile emek veren ender ve önder insan Kaymakam, Belediye Başkanı ve aynı zamanda Belediye Kamyon Şoförü olan Mustafa Necati Umurca’nın gelecek nesillere hatırlatılması, adının yaşatılması için bu gün seçilmişlerin ya da yarınlarda seçilecek olanların görevlerinden birisi de bu olmalıdır.

Bu durumda Belediye’nin muhakkak bir şeyler yapmasını ısrarla önemsiyorum ve öneriyorum.

2000’lerin Başında Aşıklar Yolu

Yeni projeye hazırlık

Surların son hali

Sünnî halk arasında da dede inancı vardır. Sağlığında gösterdiği kerametlerle insanlara faydalı olmuş ve bu sayede de “ermiş” ya da “eren” olarak kabul görmüş kişilere halk arasında dede denilir.

Dedelerin ölümlerinden sonra da insanlara yardımcı ve yararlı olacaklarına inanıldığından “yatır” diye bilinen kabirleri ziyaret edilerek buralarda mumlar yakılır, çaputlar bağlanır, dua edilir ve dilekte bulunulur. Adak adanır. Dilekleri yerine geldiğinde mezar tekrar ziyaret edilir. Dualar okunur adak yerine getirilir.

Dedelerin, mezarlarını bozan ya da buralarda uygunsuz işler yapanları cezalandırdıklarına da inanılır. Bu türden inançların İslam’da yeri olmamasına ve âlimlerin şiddetle karşı çıkmalarına rağmen halk arasında hala kabul gördüğü izlenmektedir.

Genel olarak Anadolu’da yaygın olduğu bilinen bu türden inançlar, Foça’da da vardır ve önemli bir yere sahiptir. Bunların bazılarını ziyaret etmek hala mümkün iken bazıları askeri yasak bölge içinde kalmış ya da imar planlaması yapılırken, önemsenmediğinden, üzerine binalar inşa edilmiştir.

Foça halkı arasında bilinen ve dilden dile dolaşan hikayelerine göre Foça’da var olduğu bilinen dedeler şunlardır:

ÇANDEDE

Kunduracı iki kardeşin yolu günün birinde Foça’ya düşer. Şehrin içinde bir müddet kunduracılık yaptıktan sonra, bilinmeyen nedenlerle Foça tepelerinden birine çıkıp orada yaşamaya başlarlar. Ekip biçmenin, hayvancılık yapmanın yanı sıra bildikleri iş olan kunduracılığa da devam ederler. Haftada bir gün yanlarında eşek ile şehre iner, sokakları dolaşır kentin sakinlerinin kunduralarını toplar, tamirden sonra sahiplerine teslim ettikleri sırada kimilerinden para, kimilerinde de yiyecek, giyecek alarak yaşamlarını sürdürürler. Bu arada da yetiştirdikleri sebzelerden meyvelerden ellerinden geldiğince kimsesizlerle paylaşmayı ihmal etmezler. Kardeşlerden biri hayata veda ettiğinde, diğeri yaşadığı tepedeki sessizliğe dayanamadığından, eşeğin boynuna çan bağlar. Şehre indiğinde boynunda çan takılı eşeğiyle sokakları dolaşarak işini devam ettirir. İşini seven aynı zamanda halk tarafından çok sevilen dedenin uzun bir süre şehre inmediğini fark eden birkaç esnaf atlarına binerek tepeye çıktıklarında dedeyi yatağında cansız bulurlar. Dualar eşliğinde evinin orta yerinde kazdıkları mezara gömerler. Boynunda çan takılı eşeği de alarak şehre indikleri sırada dönüp tepeye bakarlar ve tepeye “Çan Dede Tepesi” ismini verirler.

Çan Dede Yatırı,1990’ların ortalarına kadar halk tarafından ziyaret edilir, mum yakılır, dilekte bulunulur adaklar adanırdı. Şu sıralar yatır, Koruma Kurulu tarafından sit alanı ilan edilip etrafı tel örgü ile çevrildiği için ziyaretler azalmıştır.

SÜT DEDE

Süt Dedenin yatırı yel değirmenleri ile Sanayi Sitesinin arasındaki bölgededir. Eski bir kilise kalıntısının temel taşlarının yanı başında ve çam ağaçlarının arasındadır. Yatırın yanında ise sertlik derecesi sıfır olan içimi güzel doğal memba suyu bulunmaktaydı. Halk, eskilerde membaından akan bu suyun şifalı olduğuna inanırdı. Sütü gelmeyen yeni anneler bu memba suyundan içerler, dileklerini dilerken de göğüslerini aynı su ile yıkarlardı. Rivayete göre, bunları yapan annelerin göğüslerinden süt gelirdi. Bu nedenle buradaki yatıra Süt Dede denilmiştir.

SOĞAN DEDE

Soğan Dede ya da Soğancı Dede, Beşkapıların yanında kalenin içinde yer alır. Yeri bilinen mezar daha sonra beton çerçeve ile koruma altına alınarak muhafaza edilmiştir. Soğanla ilgili kerametler gösterdiği için Soğancı Dede lakabı verilmiştir. Halen de Soğan Dede olarak anılmaya devam edilir.

Soğan kullanarak bazı hastalıkları tedavi ettiği söylenir. Bu iş için ücret almadığından insanlar onu çok severlerdi. Dileği yerine gelen kişiler mezara kuru soğan koyarlardı. Adaklar nedeniyle mezarın üstünde ve etrafında mütemadiyen taze soğan olurdu.

Foçalılar; varlığı 1851 yılından beri bilinen Soğan Dede’ye; “Kimi soğanda bulur, kimi somunda” diyerek dua ederlerdi.

NİYAZİ DEDE

Büyükdeniz’de Cumhuriyet Meydanı’na cepheli bir arsa içinde Niyazi Dede’ye ait olan yatır, binanın inşaatı sırasında bugün nerede olduğu bilinmeyen bir yere taşındı. Varlığı 1564 yılından beri bilinmekteydi. Yatır yerindeyken insanlar, “günahlarının affedilmesi ve dileklerinin kabulü için dua (niyaz) ederlerdi.

ÇIPLAK DEDE

Çıplak Dede, Atatürk Mahallesi Akkayalar mevkiinde olup, tarihi 1480’lere uzanmaktadır. Yaşamı boyunca fukaralık çektiği için Çıplak Dede bazen de Makarna Dede olarak anılmıştır. Mezarı çukur içinde kalmış olan dedeyi hastalığı için şifa arayan, darlık içinde yaşayan, sıkıntısı bulunan, yuva kurmak isteyenler ziyaret ederlerdi. Mezarın yanı başındaki ağaca bez bağlarlar, dileklerini söyledikleri sırada makarna adarlardı. Dileklerine kavuşanlar; makarna yapar, dedenin mezarına bir kepçe bırakır, yakınlarında ailecek ve coşku içinde gün boyu piknik yaparlardı.

HOROZ DEDE

Anadolu’da horoz uçurarak keramet de bulunan çok sayıda Horoz Dede’ye inanılır. Bunlardan bir tanesi de Foça’dadır. Varlığı 1905‘den beri bilinmektedir. O da Çıplak Dede gibi Akkayalar mevkiindedir.

Dilekte bulunanlar Dede’ye horoz adarlar, dilekleri yerine geldiğinde soluğu mezarın başında alırlar, dualar ederlerdi. Yanında getirdikleri adak horozu keser fakirlere dağıtırlardı.

ERMİŞ ALİ HAYDAR

Bazı sözlü kaynaklar; Foça‘da yeri bilinmeyen Ali Haydar adlı bir ermişin varlığından da bahseder. Somut bir veriye dayanmamakla beraber; Ali Haydar’ın, 1786-1787 yıllarında Horasan’dan geldiği, “Haydari Tarikatı” mensuplarından Şeyh Abdülhüzzam Efendi olduğu konuşulur.

Foça – 22 Mart 2023

1914’DE Çandede Feliks Sartıeu kitabından

Çandede Türbesinin Foça’ya hakim olan pencere kenarı

Çıplak Dede (Makarna Dede)

Soğan Dede mezarı

Soğan Dede yatırında

Süt Dede’yi ziyaret

Basın emekçisi Seyfi Gül Süt Dede’de

Süt Dede Kilise temelleri

Kaynaklar:
Belediye Eski Başkanı Süleyman Ege
İclal Bonneval Koçdar
Arkeolog Esin Aksoy
Foça Guide Dergisi (RK Stüdyo Ajansı)
Yakup Çetindağ

20. yüzyılın başında İzmir- Foça yolunu kısaltmak amacıyla yapılan değişiklikten sonra, Foça’nın o zamanlar en büyük ve en çok nüfusa sahip olan; ağırlıklı olarak Türkmenlerin, Rumlarla, Yahudilerle birlikte yaşadığı Işıkköy’den geriye sadece tarihi değeri olan bir mezarlık kaldı. Mezarlıkta, her inanca ait olan mezar taşı görmek halen mümkün. Ancak mezarlığın dışında gözle görülebilecek hiçbir şeyin olmaması da son derece acıklı ve hüzünlü bir durum. Bunu şöyle izah edebilmek mümkün. Mezarlığın hemen yanı başında bulunan ve köy halkının 4-5 asır boyu ibadetini yaptığı caminin bile girişindeki iki adet mermer sütundan biri Bağarası İlkokulu’nun bahçesine dikilmiş diğeri ise halk arasındaki tabir ile Gerenköy’de bir dama orta direk olmuş.

Işıkköy cami yeri

Yol değişiminin beraberinde getirdiği tüm olumsuzluklara ilaveten Işıkköy, Söğütçük ve Bahçecik’te yaşayan Rumlar, Yunanistan’da azınlığa düşen Türklere yapılan zulme karşılık, 1914 yılında bir hafta içinde organize olmuş çeteler tarafından köylerinden, evlerinden mahallelerinden sürülünce, geriye kalan nüfus da başka yerlere göçtü. Böylece köyler tamamen boşaldı.

Aynı kaderi Yenifoça sahil yolu üzerinde bir zamanlar Foça karası üzümleri ile ün yapan Kartdere ve Sazlıca köyleri de yaşadı. Her iki köyün Bağarası’na dağların arasından 4 metre genişliğinde kadastro yolu vardı. Yolun izlerini halen görmek mümkün. Özellikle bu iki köyün boşaltılmasının ardından, her ne kadar mübadele ile gelen yurttaşlarımız buralara yerleştirilmiş olsalar da, yerleşen aileler bir süre sonra birer birer çevre kasabalara ve İzmir’e göç edince köyler kaderlerine terk edildi.

Keşke yöneticiler yeni yeni yerleri imara açmak ve apartmanlar dikmek yerine, kayıp olan köyleri aslına uygun olarak, yeniden yaratma gayreti içine girseler. Foça, var olan değerlerine değer katar ve kendi sınırları içinde sahip olduğu özellikleriyle eşi benzeri olmayan bir kente dönüşür.

Sazlıca da kilise

Terk Edilen Köylerde Altın Arayışı

Boşalan evlerin özellikle Rumlara ait olanlarında altın arayan yurttaşlar da yok değildi. Bunların başında ise Foça’nın Bahçecik mezrasında ailesiyle birlikte yaşayan, kendisine ait bağ, bahçe, tarlada tarım, hayvancılık ve zeytincilikle uğraşan “Mahmutos” gelmekteydi. Asıl adı Mahmut’tu. Çok sayıda Rum’a komşu ve onlarla içli dışlı olduğu için Rumlar ona Mahmutos derlerdi. Mahmutos bir yandan cin gibiydi, diğer yandan biraz cahil biraz da saftı. Herkesle barışıktı. Kimin nerede nesi, hatta kaç tane fesi olduğunu bilecek kadar içli dışlıydı. Çok yerde cinliği, işine geldiğinde de saflığı kimselere bırakmaz, cahillikten aldığı güçle de herkesin cesaret edemediği işlere korkmadan girer çıkardı. Genelde at sırtında dolanır, eşeğe fazla itibar etmezdi. Kısa boyluydu. Ata binerek yukarıdan aşağı bakmayı severdi. Yolda gördüğü birilerine selam verdiği sırada, sol eliyle atın dizginini tutarken sağ eliyle bıyıklarını kıvırarak boyunu posunu göstermek için ayaklarını koyduğu üzenginin üstünde dikelmeye de bayılırdı.

En çok sevdiği işlerden birisi de Rumların terk etmek zorunda bırakıldıkları evlerin bahçelerinde altın aramaktı. İlk işine Yenibağarası bölgesinde yolun kenarında varlığını sürdürmüş, şu an ise yerinde yeller esen kiliseden başladı. Bir keresinde şansı yaver gitti. Bulduğu altınlardan karısı ve çocukları dahil kimseye söz etmezdi. Küçük bez çıkısı içine sarıp sarmalar arpa, buğday, saman çuvallarının içine koyardı. Bazen de bahçe duvarının taşları arasına sıkıştırdığı olurdu.

Kartdere’de Rum Evi

Şaşulaya Altın Doldu

Bir keresinde Mahmutos nakit paraya ihtiyaç duyduğunda, iki çuval buğdayı eşeğin sırtına sardı. Kendisi at üstünde önde, atın semerine iple bağladığı buğday yüklü eşek ise arkada olmak üzere Foça’ya geldi. O yıllarda, şimdi Susam sokağında bulunan Çarşı Lokantası’nın tam karşısındaki Açıkgöz Hamid’in bakkal dükkanına getirdi ve buğdayları çuvallarıyla birlikte Hamid’e sattı. Alışverişini yaptı. Dükkândan ayrıldı. Evine döndü. Aynı gün bakkaldan alışveriş yapan bir başka müşteri evde beslediği tavuklar için 3-5 kilo buğday isteyince, Hamid bakkal küreğini (Şaşula) Mahmutos’un getirdiği buğday çuvalına soktuğunda gözlerine inanamadı. Küreğe bir çıkı altın geldi. Durumu müşteriye çaktırmadan çıkıyı yana itti. Bir anda elleri ayakları titredi. Yüzü buz kesti. Müşteriyi dükkândan savuşturduktan sonra arkadan kapıyı kilitledi. Mahmutos’un getirdiği çuvalları hızlıca dükkânın bir köşesine döktü. Öteki çuvaldan bir şey çıkmadı ama bu çuvaldaki çıkı büyüktü. Çok altın vardı. Durumdan kafası karışan Hamid içi altın dolu çıkıyı bir yere gizledi, yerde serili buğdayları tekrar çuvallara koydu, ortalığı süpürdü ve hiçbir şey olmamış gibi kapıyı yeniden açtı. Gözü kapıdan içeri girecek müşteride, kafası ise altınlardaydı. Mahmutos’a geri vermeyi düşünmüyordu. Kardeşi ve babasına da söylememeyi düşünüyordu. Söylerse altınların elinden alınabileceği, kardeşler arasında paylaşılacağını ya da Mahmutos’a geri verile bilineceği ihtimallerini düşünerek akşamı zor etti.

Ne Zormuş Çıkı ile Yaşamak

Hamid, “En iyisi yine dükkân” diyerek dükkânın köşesinde duran boş çuvallardan birini aldı, cebindeki çakı ile parçalara böldü. Her birine üçer beşer altın koydu. Dört köşesini birleştirerek bağladığı küçük çıkıları dükkânın zor erişilir yerlerine sakladı. O andan itibaren hayatı zorlaştı. İkide bir aklı altınlara gidiyor, kendini işine veremiyordu.

Baba, oğlundaki değişikliği çabuk fark etti. Oğluna ne olup bittiğini sordu. Hamid her şeyi babasına tek tek anlattı. Hamid’den altınları alan baba, altınları evlatları arasında eşit ölçüde pay etti.

Para, altın ve koltuk güçtür.

Bu arada Mahmutos’un adı çiftçilikten defineciliğe terfi etti. Her ne kadar her şeyi saklı gizli yapsa da “Söyleme sırrını dostuna, o da söyler dostuna” misali adı dillere dolanmıştı. Altınlar Mahmutos’un ailesine iyi gelmedi. İşler jandarmaya intikal edince huzursuzluklar başladı. Mahmutos, gün geldi atalarından kalan bazı tarlalarını bile satmak durumunda kaldı. Aslında altın veya ziynet eşyası bulan başka aileler de vardı. Bulanların bazıları süreci iyi idare edebildilerse de, önemli bir bölümü eninde sonunda altın bulduklarına pişman oldular.

Çünkü para, altın ve koltuk güçtür. Gücü idare etmek zordur. Herkesin harcı değildir.

1950’lerde İzmir’de üzüm hasadı

Bağarası 70’li yıllar

Bağarası’nda son üzüm bağı

Kartdere’den manzara

Kayıp olan Işıkköy mezarlığı

Rum hanesi

Rum evinden geriye kalan

Sazlıca da bir ev

Sazlıca’dan

Şehr-i Kebir’den

Yıl 1900 yeni yol köprüsü

KAYNAKLAR:
Hasan Özer ile sözlü görüşme 04.Ocak 2020 (1910 ‘dan beri Bağarası’nda yaşayan bir aile mensubu)
Aynur Acar ile sözlü görüşme 04.Ocak 2020 (Hacı Veli Bayraktar torunu)
Halis Aksoy ile sözlü görüşme 27.Şubat 2019 ( Foçalı ve Milli Eğitimden Emekli)

“Limni adasında yaşayan ve kimsesiz olan babam Hüseyin ise, daha çocuk yaşında iken, adada yanında çalıştığı ve balığa gidip geldiği Süleyman kaptanın yardımıyla mübadele kapsamında “Kırzade” vapuru ile Foça’ya gelmiş, yerleşmiş. Kaptan ve babam birlikte balığa gitmeye devam etmişler.”

“Gel beri git öte, babam ergenlikten gençliğe adım atınca Süleyman Kaptan, kızı Maksude’yi babamla evlendirmiş”

“Yoksulluk ve kıtlık diz boyu iken, kapısında bir eşeği olanın varlıklı sayıldığı fukara ortamlarında, hane kurmak kolay değil, her şey bir döşek, bir yorgan, iki yastık, bir şilte, üç kap, beş kaşık, duvara çakılmış bir tel dolap, bir tencere iki tava ile başlar arkası yavaş yavaş gelirmiş. Babam ve annem de yuvalarını bu şartlarda kurmuşlar.”

“Genel olarak bilindiği gibi evliliğin üzerinden tam bir yıl geçmeden ben doğmuşum. Annem söylerdi hep, doğduğum gün babamın bayram ettiğini. “

“Kimsesiz büyümenin boynu büküklüğü içinde; yolunun uzun yükünün ağır olacağı düşüncesiyle yaşarken bir erkek çocuğa kavuşmanın babama yaşattığı bayram sevincini 8-9 yaşlarımda, eşeğin yuları, küreğin sapı, teknenin ağı elime yapıştığında anladım.”

“Doğumumdan birkaç sene sonra adını Tahir koydukları bir erkek kardeşim oldu. Bu defa sadece babam değil aynı zamanda ben de çok sevindim. Artık benim de bir kardeşim vardı. Üstelik evin ağabeyiydim”

“Çalışmanın içine doğduğumdan, çalışmamanın ne olduğunu hiç bilemedim”

“Şimdilerde İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü’nün bulunduğu taş bina, Foça’daki tüm öğrencilerin gittiği tek okuldu. Yaşıtlarımla ben de bu okula gittim. Komşumuz olan aynı zamanda okulumuzda müstahdemlik yapan Fatma teyze beni çok severdi. Öğrenciler arka kapıdan girer çıkardı. Ben de sabahları arka kapıdan girerdim. Ancak akşam okul bitişinde Fatma teyze, beni ön kapıdan salardı. Çünkü babamın teknesi okulun önünde bağlıydı. Üstümde okul göğüslüğüm, omuzumda kitap ve defterlerimin bulunduğu bezden yapılmış çantam ile kendimi tekneye atar, İngiliz burnuna kadar kürek çeker, babamın daha önce defalarca gösterdiği gibi ağları atar, oradan kıyıya tekneyi bağladığım gibi koyun, kuzu, inek, dana güderdim. Babam kurbanlık da beslerdi. Hayvanları güderken o esnada ev ödevlerimi de yapardım. Çalışkan bir öğrenciydim. Başarılıydım”

“Yazları annem ve babamın yanında tarlalara tütüne, zeytine giderdik. Şimdi kimse bire bir zeytin toplamaya gitmiyor ama biz o yıllarda ikiye bir zeytin toplardık. Yani topladığımız zeytinin ikisini mal sahibine verir birini kendimize alırdık. Sahip olduğumuz tek eşekle zeytin çuvallarını çarşı içindeki Niyazi Çelebi’nin fabrikaya taşırdık.”

“Mersinaki koylarının tamamında Rumlardan kalan tek tük kule evlerin dışında hiçbir şey yoktu. Ama her tarafta bardacık incirleri vardı. Bolluktan ağaçların dalları bükülürdü. Bolca toplar, yorulunca da gölgesinde yatar uyurduk. İncir ağacının gölgesinde yatmanın tadını hiçbir şey vermez. Topladığımız incirleri satmak isterdik, alacak kimse bulamazdık. Komşulara dağıtırdık. Geriye kalanları açık alanlara serer kuşlardan korumak için üstüne ince bez örterek kuruturduk. Kış aylarında kuruttuğumuz incirleri bakkal Adnan Alpsoy abiye verir yerine çay, şeker aldığımız da olurdu.”

BİR GÜNDE GÖZLERİM İKİ KIRMIZI ERİK OLDU

Son sınıfta arkadaşlarımdan Nazımların Nihat, Dener ve ben öğretmen okulu sınavını kazandık. Onlar kayıtlarını yaptıra dursun, babam Foça’nın dışına gitmem gerektiği için benim okuyup öğretmen olmama karşı çıktı. Ne annem ne dedem ne de komşularımız babamı fikrinden caydıramadı. Geceleri uyuyamıyor, gündüzleri divane gibi dolaşıyordum. Aklıma Tahir amca geldi, ona derdimi anlatabilirdim. Foça Restoranın arkasında Belediye Başkanımız Tahir Müstecaplıoğlu’nun özel bürosu vardı. Başkan, babamın samimi arkadaşıydı. Babam onu kırmazdı. Ertesi gün erkenden kapısını çaldım Tahir amcanın. Al içeri etti beni. Ben anlattım, o dinledi derdimi.

“Git çağır” babanı dedi.

Koşarak kahveye gittim. “Baba! Tahir amca seni çağırıyor” dedim.

Mırıldanarak kalktı yerinden “Ne yapacakmış beni?” dedi.

Biraz sonra büroya girdi. Tahir amcanın karşısına oturdu. Kapı aralıktı. Korkarak kulağımı kapıya dayadım, konuşmaları duymak istiyordum. Yüreğim sanki yerinde değildi. Heyecandan titriyordum.

Tahir amca, “Eee! Hüseyin Efendi, Erdoğan’ı (Gönülden) öğretmen yapıyoruz değil mi?” dedi.

Ayağa kalkan babam; “Sen de mi ondan yanasın başkan? Olmaz o iş unut gitsin” dedi ve devam etti. “Ben yalnız büyüdüm. Kimim kimsem yoktu yanımda. Çok acılar çektim. Bırak işi gücü bir tarafa, önce Öğretmen Okulu’nda sonra da farklı şehirlerde dönüp dolanıp görev yapmayacak mı? Yapacak, kısaca hasretlik olmayacak mı? Olacak. O bakımdan dizimin dibinden bir yere ayrılmasını istemiyorum, şimdilerde az aşım ağrımayan başımla mutluluğu yakalamışken bu defa da evlat hasretine dayanamam” deyip kestirip attı.

O an sanki dizimin bağı çözülmüştü. Ayaklarımın üstünde duramıyordum. Ağlamaya başladım. Gözlerim doldu. Kimse görmesin diye ara sokaklardan, arka bahçelerden eve koştum. Gün boyu ağladım. Ağlamam gece de devam etti. Annem de üzülüyordu duruma ama yapacak pek fazla bir şeyi yoktu. Sabah kalkığımda gözlerim kırmızı erik gibi kızarmış ve şişmişti.

Bir iki gün böyle geçti. Üçüncü günün sabahında beraber gittik ağları toplamaya. Limanın ortalarına gelince kürek çekmeyi bıraktı.

“Bana bak oğlum, seni Öğretmen Okulu’na göndermediğim için çok üzüldüğünü biliyorum. Bilesin ki ben de çok üzülüyorum. Ancak ben anasız, babasız, kardeşsiz büyüdüm. Birinci Dünya Savaşı beni köklerimden; mübadele de doğduğum topraklardan kopardı. Şimdi ise yüreğim evladımdan ayrılmaya onun hasretine katlanmaya dayanamaz. Bunu anlamaya çalış. Sen, ben, annen, kardeşin bir aileyiz. Yeni yerleştiğimiz ve yuva kurduğumuz şu topraklarda anca beraber kanca beraber çalışır çabalar, birlikteliğimizi sürdürürüz. Biz bu topraklara, bu denize ait olalım” dedi. Babamın sözlerini dinlemekten, onun gösterdiği yolda gitmekten başka hiçbir çarem yoktu. Hak vermiyor da değildim.

Her şey babamın istediği gibi oldu. Hasta yatağında yattığı ve gözlerini hayata yumacağı günlerin birinde beni çağırdı. Dizinin dibine oturmamı istedi. Odadaki herkese “siz çıkın” dedi.

Döndü ve benden helallik istedi ve ilave etti. “Hakkını da helal oğlum, seni okula göndermemek büyük bir hataymış. Bunu bana yıllar öyle bir öğretti ki, o gün bu gündür azap içindeyim. Ömrümün son günlerindeyim ve bu azaptan bugün kurtulmak istiyorum, benim hakkımda sana sonuna kadar helal olsun” dedi.

O gün denizde söylediklerine harfiyen riayet ettiğim için de tatlı bir tebessümle teşekkür etti. Bir zaman sonra babam hayata tutunamadı. Hüzünlü ve açık olan gözlerini ellerimle kapattım. Aynı gün ebediyete uğurladık.

Bu yıl seksen üç yaşındayım. Ve ben ne zaman bir bayramda, ne zaman bir törende öğrencilerinin yanı başında bir öğretmen görsem içim burkulur, hüzünlenirim; inceden tatlı bir “ah” çeker, hafiften başımı sallar, geçer giderim.

84-89 arasi belediye yönetimi

Sıra Geldi Karataş’a

Saatlerce süren meclis çalışmasının ardından, gün ağarmaya başlarken nihayet “Dilek ve Temenniler” faslına geçildi. Bu fasılda bazı meclis üyeleri kendi mahalle veya sokakları hakkında eksikleri, noksanları ve yapılması gereken işleri dile getirdi.

Bu sırada konu birdenbire Karataş’a geldi. Aradan on yıllar geçtiği için kim olduğunu tam olarak hatırlayamadığım üyelerden birisi; “Arkadaşlar, şu an Köprü başında bulunan, güzelde hikayesi olan Karataş, maalesef kötü durumda. Üzerinde karpuz kırıp yiyenden, etrafına çöp atandan, hatta geceleri içip içip şişe kıranlar, çok yakında umumi WC olmasına rağmen ihtiyaçlarını taşın üstüne ya da dibine yapanlardan geçilmiyor. En başta biz olmak üzere, hiçbir zaman ve hiçbir kimsenin bilemeyeceği bir yere taşıtsak ve böylece Foça Turizm Danışma Eski Müdürlerinden Yılmaz Gencer’in yazdığı Karataş Hikayesini bir efsaneye dönüştürsek nasıl olur acaba?” dedi ve konuyu tartışmak üzere ortaya attı. Konu, ilginçti, her yönüyle ele alındığında doğuracağı sonuçlar da dahil olmak üzere müzakere edilerek, oy çokluğu ile bilinmeyen bir yere taşınmasına karar verildi. Nasıl yapılacağı konusunda da Belediye Encümenine yetki verildi.

İş Kişinin Aynası, İyi Çalışan da Kurumun Yüz Akıdır.

O yıllarda çalışkanlığı ile her işin adamı olan; bununla beraber aynı zamanda Belediye traktörünü de kullanan Haşim Çoşkun’a, Encümen üyeleri tarafından gerekli bilgiler, talimatlar verildi. En önemlisi ise, nereye götürüp bıraktığına dair hiç kimseye bilgi vermemesi hususunda sıkı uyarı yapıldı ve hatta yemin ettirildi.

İş artık tam bir görev adamı olan Haşim Çoşkun’undu. Haşim’i anmışken Kara vicdanlı Bülent Yıldırıcı’yı da (Nüfus da kayıtlı adıyla Yavuz’u) anmadan edemeyeceğim. Her ikisi de işini aşkla yapan, işten yılmayan, verilen iş ne olursa olsun mutlaka çözüm üreten insanlardı. Mesela Kara Vicdanlı’ya “Havaalanından Belediyenin misafirini al getir” denildiğinde, o misafirin kim olduğunu; hangi uçakla nereden, hangi saatte geldiğini arar bulur; yol boyunca misafir ile iyi bir diyalog kurarak misafiri zamanında Foça’ya yetiştirirdi. Başta Belediye olmak üzere, tüm kamu kurumlarında bu türden çalışkan insanların sayısı hangi oranda artarsa, ilgili kurumunda da itibarı o oranda artar. Bu da, iş için müracaat edenlerin arasından çalışkanlıkla rüştünü kanıtlamış, dürüstlükle de şeceresini parlatmış olanları işe almakla mümkün olur.

Şükran Borcu

Karataş iki gün sonra yerinde yoktu. Daha sonra öğrendiğime göre, Haşim talimatı aldığı günün gecesinde, inşaat firmalarında çalışan bir iş makinası, Karataş’ı, Haşim’in kullandığı traktörün römorkuna yüklemiş. Haşim tek başına traktör ile Köprü başından ayrılmış. Hangi istikamete gittiğini Karataş’ı nereye bıraktığını ölünceye kadar sır gibi saklamıştı. Daha doğrusu saklamış olmalıydı ki, o günden bugüne Karataş’ın nerede olduğunu bilende görende olmadı.

Bir zamanlar hüzünlü hikayesi olan Köprübaşı’nın Karataş’ı, şimdilerde “Nerede olduğunu bilinmeyen Karataş’a basanlar Foça’dan ayrılamaz. Ayrılsa bile döner döner tekrar Foça’ya gelir” diye ağızdan ağıza dolaşan ve Foça ile bütünleşen çok önemli bir efsaneye dönüştü.

Gün ağarırken aldıkları karar ve uygulama yöntemi ile Foça’ya gözle görülmeyen “Karataş Efsanesi” üzerinden “Soyut ve Önemli Bir Kültürel Değer” kazandıran dönemin meclis üyelerine, bir Foçalı, bir Turizmci ve bir Yerel Tarih Araştırmacısı olarak “Ahde Vefa” çerçevesinde şükranlarımı sunar, aramızdan ayrılanlara rahmet, yaşayanlara uzun ömürler dilerim.

Foça 17.06.2022

Haşim Çoşkun çöp traktöründe

Haşim Çoşkun kamyon şoförü

Makam Şoförü Bülent Kara Vicdanlı

Yılmaz Gencer

Şimdilerde herkes Foça taşından yapılmış ev istiyor. Buna açık ara talep var. Bu bağlamda dağlara, bağlara, tepelere, tarlalara, çevredeki tüm yerleşim birimlerine de taş evler yapılıyor. Belediye bile hizmet binasını taşla kaplıyor. İnsan sormadan edemiyor. O halde 120 – 150 yıllık geçmişi olan, her biri birer sanat eseri gibi şehrimizi süsleyerek Foça’mızın değerine değer katan; en iyi taş ustalarının el emeği göz nuru ile şekil verilerek yapılmış evlerin günahı neydi de yıkıldı? Ya da yıkılmasına göz yumuldu? Hatta kimi zaman ön ayak olundu. Bunu anlamak gerçekten çok zor. Durum “Derin bir kültür meselesinden ibarettir.”

Geride kalanları korumak için Kültür Bakanlığı’nın ilgili birimleri, Belediye, Kaymakamlık vatandaşla ele ele vererek çözüm üretmeli, vatandaşın yanında yeri yıkmak için değil onarmak için yer almalı. Eski evini koruyabilmesi için ev sahibine her türlü destek ve teşvik verilmelidir. Çünkü bu evler Foça’yı güzelliğine güzellik katan yüz akımızdır, geçmişimizdir, tarihimizdir, geleceğimizdir. Ayrıca her birinin güzel hikayeleri vardır. Hiç kimse Foça’mızı bu hikayelerden mahrum bırakmamalıdır.

Eski Fotoğraf: Ruhi İyigün Arşivinden. Ruhi İyigün’e teşekkürlerimle..

Hoca Elleriyle Toprak Kazdı

Elde avuçta kazma, kürek, tırmık cinsi hiçbir şey yoktu. Önceden tarif ettiği ve anlattıklarını bir kere daha tekrar etti: “İki kişi bir fidanı beraber dikeceksiniz. Toprağı ellerinizle kazacaksınız. Diktikten sonra can suyu vereceksiniz. Sulama işi haftada üç kere yapılacak. Aksi taktirde diktiğiniz fidanlar kurur. Kimlerin fidanları kurursa onlar tarım dersinden sınıfta kalır” dedi. Şükrü Kayasever öğretmen de aynı yöntemle okulun arka bahçesinde çam fidanları diktirmişti. Mustafa Kokuludağ, önceki yıllarda dikilen fidanları göstererek, “bakın o fidanlardan bir tanesi bile kurumamış. Çünkü iyi bakılmış, sulama ihmal edilmemiş. Sizinkiler de öyle olmalı” dedi ve ağaç dikmenin faydalarını ders boyunca anlattı durdu.

Yıllar birbirini kovaladı. Onlarca yıl ne kadar da çabuk gelip geçti. Foça Ortaokulundan mezun öğrencilerin arasından başarılı olmuş çok sayıda genç yetişti. Bu işin sevinilecek yanıydı. Üzülecek yanı ise, okul ilerleyen yıllarda ilan edilen ve kazı amaçlı olarak koruması gereken tescillenmiş parsel üzerine yapılmıştı. Bu defa da yıkılması gerekiyordu. Yapılan yazışmalar ve alınan izinler doğrultusunda okul 2009 yılında kısa sürede yıkıldı. Kazılara hemen başlandı. Yıkım sırasında deniz tarafında bulunan iki çam ağacının korunmasına karar verildi. Bu amaçla kazı ekibi ne gerekiyorsa hiçbir şeyi esirgemediler. Bu iki ağaç Ruhi İyigün, Bülent Kaya, A.Fethi Dinç ve Hasan Tan’ın elleriyle dikilmişti. O ağaçlar okuldan geriye kalan tek anı ve tek teselliydi. Ancak bir kış sabahı ağaçlardan biri gece boyu esen şiddetli rüzgâra dayanamayarak yıkıldı. Kazı ekibinin kurtarma çabaları fayda etmedi. Ekip çok üzüldü. Onlar kadar yıkılan ağacı diken, sulayan ve büyütenlerden Fethi Dinç ve Hasan Tan da üzüldü.

Halen ayakta duran Ruhi İyigün ve Bülent Kaya diktiği çam ağacı ise, günümüzde Foça Sur Duvarları’nın vazgeçilmezi ve Foça’nın da simgesi oldu.

Umarım günün birinde Athena tapınağı inşa edilir ve simge ağaç tapınağın bir sütunu gibi hem tapınağa hem Foça’ya değer katmaya devam eder.

Foça 29.08.2022